TỔNG QUAN CÁC LOẠI HÌNH TỔ CHỨC PHI LỢI NHUẬN TẠI VIỆT NAM

huongha0
12 thg 6
5 phút đọc

Tổ chức phi lợi nhuận (Non-Profit Organization - NPO) là một thuật ngữ chung để chỉ các tổ chức được thành lập nhằm giải quyết các vấn đề xã hội và thúc đẩy sự phát triển của cộng đồng, thay vì mục tiêu chính là tối đa hóa lợi nhuận. Sự đa dạng về loại hình tổ chức phi lợi nhuận tại Việt Nam phản ánh mức độ phong phú và sự trưởng thành của hoạt động xã hội dân sự. Mỗi loại hình sở hữu những ưu và nhược điểm riêng, phù hợp với mục tiêu, năng lực, và giai đoạn phát triển khác nhau.

Việc thấu hiểu bản chất của từng mô hình không chỉ giúp các nhà hoạt động xã hội lựa chọn một lộ trình phù hợp mà còn giúp các doanh nghiệp, nhà tài trợ và cộng đồng có cái nhìn sâu sắc hơn khi hợp tác và hỗ trợ. Trong bài viết này, ASIF Foundation sẽ phân tích 5 loại hình tổ chức phi lợi nhuận phổ biến tại Việt Nam.

1. Hiệp hội (Associations)

Bản chất: Hiệp hội được thành lập trên cơ sở tự nguyện của các công dân, tổ chức Việt Nam có chung ngành nghề, sở thích hoặc lĩnh vực quan tâm. Mục tiêu chính là đoàn kết, hợp tác, bảo vệ quyền và lợi ích hợp pháp của hội viên, đồng thời góp phần vào sự phát triển kinh tế - xã hội của đất nước.

Đặc điểm pháp lý và hoạt động:

Hoạt động theo quy định tại Nghị định 45/2010/NĐ-CP.
Có tư cách pháp nhân, con dấu và tài khoản riêng.
Hoạt động dựa trên nguyên tắc tự nguyện, tự quản, dân chủ và minh bạch.
Có thể nhận tài trợ và triển khai các chương trình, dự án xã hội.

Ưu điểm và nhược điểm:

Ưu điểm: Có hành lang pháp lý rõ ràng, dễ dàng làm việc với các cơ quan nhà nước. Hiệp hội tạo ra một diễn đàn để các thành viên hợp tác, học hỏi, và có tiếng nói đại diện mạnh mẽ.
Nhược điểm: Thủ tục thành lập khá phức tạp, chịu sự quản lý của cơ quan nhà nước. Nguồn lực tài chính có thể bị hạn chế nếu chủ yếu dựa vào hội phí.

Ví dụ tiêu biểu: Hội Chữ Thập Đỏ Việt Nam, Hội Liên hiệp Thanh niên Việt Nam, Hội Bảo trợ Người khuyết tật và Trẻ mồ côi Việt Nam.

2. Quỹ (Foundations)

Bản chất: Quỹ được hình thành từ tài sản do cá nhân, tổ chức tự nguyện đóng góp ban đầu để thực hiện các mục tiêu hỗ trợ, khuyến khích phát triển văn hóa, giáo dục, y tế, khoa học, từ thiện, nhân đạo và các mục tiêu xã hội khác.

Đặc điểm pháp lý và hoạt động:

Hoạt động theo Nghị định 93/2019/NĐ-CP.
Không có hội viên, hoạt động thông qua Hội đồng quản lý.
Yêu cầu vốn điều lệ tối thiểu tùy theo phạm vi hoạt động.
Tập trung vào việc huy động, quản lý và phân bổ nguồn lực tài chính.

Ưu điểm và nhược điểm:

Ưu điểm: Khả năng huy động tài trợ từ các nguồn lớn (doanh nghiệp, tổ chức quốc tế) tốt hơn. Có thể phản ứng nhanh với các nhu cầu khẩn cấp.
Nhược điểm: Điều kiện thành lập khắt khe (đặc biệt về vốn). Quy trình quản trị tài chính phức tạp, đòi hỏi sự minh bạch cao. Hoạt động có thể bị giới hạn trong phạm vi tài trợ đã đăng ký.

Ví dụ tiêu biểu: Quỹ Hoà bình và Phát triển Việt Nam, Quỹ VinaCapital.

3. Doanh nghiệp Xã hội (Social Enterprises)

Bản chất: Đây là một mô hình doanh nghiệp được thành lập với mục tiêu hàng đầu là giải quyết các vấn đề xã hội và môi trường. Lợi nhuận không phải là mục đích cuối cùng mà là công cụ để duy trì và mở rộng tác động xã hội.

Đặc điểm pháp lý và hoạt động:

Thành lập và hoạt động theo Luật Doanh nghiệp.
Phải cam kết tái đầu tư ít nhất 51% lợi nhuận hàng năm để thực hiện mục tiêu xã hội đã đăng ký.
Tự chủ tài chính thông qua việc cung cấp sản phẩm, dịch vụ ra thị trường.

Ưu điểm và nhược điểm:

Ưu điểm: Tính bền vững tài chính cao, không phụ thuộc hoàn toàn vào tài trợ. Mô hình kinh doanh linh hoạt, có khả năng thu hút các nhà đầu tư tác động (impact investors).
Nhược điểm: Khung pháp lý vẫn đang trong quá trình hoàn thiện. Thách thức lớn trong việc cân bằng giữa mục tiêu kinh doanh và sứ mệnh xã hội. Khó tiếp cận các nguồn vốn viện trợ truyền thống dành cho NPO.

Ví dụ tiêu biểu: KOTO (Know One, Teach One), Tòhe, Imagtor, Nhà May Mắn (Maison Chance), Vụn Art

4. Tổ chức Khoa học và Công nghệ (Science & Technology Organizations)

Bản chất: Là các viện nghiên cứu, trung tâm ứng dụng, chuyển giao công nghệ hoạt động không vì lợi nhuận, thực hiện các nhiệm vụ nghiên cứu khoa học và phát triển công nghệ nhằm phục vụ lợi ích công cộng.

Đặc điểm pháp lý và hoạt động:

Thành lập theo Luật Khoa học và Công nghệ.
Hoạt động chuyên sâu trong một lĩnh vực khoa học cụ thể.
Nguồn thu đến từ các hợp đồng nghiên cứu, dịch vụ KH&CN, và các dự án tài trợ.

Ưu điểm và nhược điểm:

Ưu điểm: Đóng góp trực tiếp vào sự phát triển khoa học, công nghệ của quốc gia, có thể tạo ra các giải pháp đột phá cho các vấn đề xã hội.
Nhược điểm: Mang tính chuyên môn cao, đôi khi khó tiếp cận với công chúng rộng rãi. Nguồn kinh phí thường phụ thuộc vào các dự án ngắn hạn, thiếu ổn định.

Ví dụ tiêu biểu: Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển Nông thôn (RDSC), Viện Nghiên cứu Phát triển Xã hội (ISDS).

5. Cơ sở Trợ giúp Xã hội (Social Assistance Center)

Bản chất: Đây là các tổ chức cung cấp dịch vụ chăm sóc, nuôi dưỡng, giáo dục và hỗ trợ trực tiếp cho các nhóm đối tượng yếu thế và có hoàn cảnh đặc biệt như trẻ em mồ côi, người khuyết tật, người cao tuổi neo đơn, nạn nhân bạo lực...

Đặc điểm pháp lý và hoạt động:

Có thể là cơ sở công lập (do Nhà nước quản lý) hoặc ngoài công lập (do tư nhân thành lập).
Tập trung vào cung cấp dịch vụ trực tiếp và đáp ứng các nhu cầu cấp thiết hàng ngày.
Phục vụ các đối tượng yếu thế cụ thể thay vì đại diện cho lợi ích thành viên.

Ưu điểm và nhược điểm:

Ưu điểm: Giải quyết các vấn đề cấp bách của xã hội, mang lại tác động trực tiếp và hữu hình cho đối tượng thụ hưởng.
Nhược điểm: Nguồn tài chính có thể không ổn định, đặc biệt là các cơ sở ngoài công lập. Thường thiếu nhân sự chuyên trách về gây quỹ và phát triển tổ chức.

Ví dụ tiêu biểu: Trung tâm Cung cấp dịch vụ Công tác xã hội Hà Nội, Cơ sở bảo trợ trẻ em Thảo Đàn, Làng trẻ em SOS.

Sự đa dạng của các mô hình tổ chức phi lợi nhuận tại Việt Nam cho thấy một hệ sinh thái xã hội năng động và phát triển. Mỗi loại hình, với những đặc thù riêng, đều đóng một vai trò quan trọng trong việc xây dựng một xã hội công bằng và bền vững. Việc lựa chọn và vận hành đúng mô hình sẽ là chìa khóa để tối đa hóa tác động tích cực đến cộng đồng.